Kara ve Deniz Taşıma Hukuku İncelemeleri – Gürkan KAVRAZLI

1. TTK ve CMR Konvansiyonunda ( 31 Ekim 1995 ) Taşıyan Kavramı: Eşyanın teslim alınmasından teslim edilmesi anına kadar taşıma işlemini gerçekleştiren ( özmal araçları ile ve/ya taşeron kullanmak suretiyle ), bu taşımayı yapabilmek için eşyanın sahibi, göndericisi ile anlaşmayı yapan kişi.

• Deniz Sigorta Tipleri:
• Koruma ve Tazmin Sigortası (P&I)
• Tekne ve Makine Sigortası (H&M)
• Yük Sigortası (Cargo Insurance)
• Harp ve Grev Sigortası (War& Strike Insurance)
• Kira Kaybı Sigortası (Loss of Hire Insurance)
• Korsanlık Sigortası (Kidnap & Ransom)
• Navlun, Demoraj ve Savunma Sigortası (FD&D)

• Deniz Ticaret Hukukuna göre P&I Sigortacıları tarafından Teminat Altına Alınan Rizikolar:
• Kişisel yaralanma/ölüm / hastalık
• Çatma –Çatışma
• Enkaz Kaldırma
• Sabit veya Yüzer Cisimlere Verilen Zararlar
• Kirlilik
• Çeki
• Yük Hasarı / Eksiklik
• Cezalar
• Kaçak yolcular
• Diğer (sapma, karantina, denizde can kurtarma, dava ve say masrafları, savaş rizikoları)

NOT: Tekne ve Makine sigortası, her türlü deniz aracının denizde karşılaşacağı risklere karşı güvence sağlar. Kara taşıtlarında örnek kasko sigortası gösterilebilir.

• P&I Sigortacılarının Kurallarına göre Genel Olarak Kuvertür(Kapsam) Dışında Olan Rizikolar (Muafiyetler):
• Tekne makine sigortası tarafından karşılanan rizikolar
• Çifte sigortalanmış rizikolar
• Hukuka aykırı hareket neticesinde ortaya çıkan rizikolar
• Geminin klas haricinde olması, bayrak devletinin öngördüğü kanuni gereklere uyulmamış olması nedenleriyle karşılaşılan rizikolar
• Savaş ve terör nedeniyle karşılaşılan rizikolar
• Radyoaktif yük taşınmasından doğan sorumluluk ve tazminatlar

NOT: “pay to be paid” ilkesi:    Gemi sahipleri, sigorta kapsamına girecek şekilde üçüncü şahıslara herhangi bir zarar verirse, P&I kulüplerinden sigorta tazminatlarını tahsil edebilmeleri için, öncelikle bu üçüncü şahsın zararını ödemek zorundadırlar. Bu ödemeyi yaptıktan sonra P&I Kulübü’nden bir para tahsil etmek hakkına sahip olurlar. Bu kurala “pay to be paid” denir ve amacı P&I kulüplerini güvence altına almaktır.

• Uluslararası Nakliyede Kullanılan Evraklar ve Konşimento: Taşıma amacıyla yükün nakliyeciye teslim alındığını gösteren bir belgedir KONŞİMENTO. Bu belge ile yük üzerinde taşıma hizmetinden doğan edim ve sorumluluklar taşıyana geçer. Dolayısıyla konşimentoda taşıma, teslim alma ve teslim etme koşulları bulunur. Hukuki bir belge niteliği taşıyan bu akit alıcı tarafından tasdik edildikten sonra satıcıya ibraz edilir.

• Taşıyıcının Ziya veya Hasar ile Gecikmeden Doğan Sorumlulukları: TTK’da CCMR hükümlerine paralel olarak düzenlenir. Bu düzenlemeye göre taşıyan, eşyanın teslim alınmasından teslim edilmesine kadar geçen süre içinde, eşyanın ziya, hasar ve teslimindeki gecikmeden doğan zararlardan sorumludur. Yükleme ve boşaltma süreçlerinde aksi anlaşılmadıkça gönderen; eşyanın güvenli olarak yüklenmesi, istiflenmesi ve boşaltılmasından sorumludur.
• Ziya ve/ya Hasar;  Ziya: eşyasının değerini tamamen yitirmiş olması veya tahsis edildiği amaca uygun kullanılamayacak hale gelmesi durumu. Malın yanması, kaybolması, çalınması, yetkili makamlarca el konulması, yanlışlıkla alıcıdan başkasına teslim edilmesi ziyan halleridir. Malın tüm değerini kaybedecek derecede hasara uğraması halleri de zayidir. Taşınan malın tamamı ziyana uğrayabileceği gibi, sadece bir kısmının alıcısına teslim edilmemesi de, teslim edilmeyen kısım için zayi sayılmaktadır.  Taşınan eşyanın ( CMR madde 17’de düzenlenen ) sorumluluk süresi içinde zıya ve hasara uğraması durumunda, bu maddede düzenlenen sorumluluktan kurtulma nedenlerini ileri süremeyen taşıyıcı meydana gelen zararı tazmin etmek zorundadır. CMR’de gönderen/gönderilenin zararının karşılanması nakden tazmin olarak düzenlenmiştir. Taşıma süresini izleyen 20 gün içerisinde teslim edilmemesi durumunda ziya olduğu kabul edilir eşyanın. Hasar: Taşıyanın taşıdığı malın meydana gelen ve malın değerinin azalmasına neden olan her türlü maddi kötüleşme hasar olarak tanımlanır.
  • Gecikmeden Doğan; Taşıyıcının gecikmeden doğan sorumluluğundan bahsedilebilmesi için, taşıma süresinin aşılması ve bu süre aşımı dolayısıyla hak sahibinin bir zarara uğramış olması gerekmektedir. Burada üzerinde durulması gereken bir nokta, eşyanın geç de olsa gönderilene teslim edilmiş olması gerektiğidir; eşyanın hiç teslim edilmemesi durumunda eşyanın zayi olmasından kaynaklanan sorumluluk söz konusu olacaktır. Taşıma sözleşmesinin tarafları, taşıma için bir süre belirleyebilirler, belirlemedikleri durumda ( ise CMR madde 19 hükmünde belirtildiği üzere, ) taşıma süresi basiretli bir taşıyıcı için gerekli olan makul süre kriterleri göz önünde bulundurularak tayin edilecektir. Gecikme nedeniyle taşıyıcının sorumluluğunun zarar türü, dolaylı mal varlık bakımından zararlardır.

Örnek vermek gerekirse, eşyanın geç teslimi nedeniyle gönderilenin taahhütlerini yerine getirememesi, fazladan ardiye ücreti ödenmesi, eşyanın belirli bir tarihte teslim etme yerine varacağının göz önünde bulundurulması nedeniyle boşaltmada görev alacak işçilere fazladan ücret ödenmesi gibi mal varlığı zararlarıdır.

1. Gecikme durumunda, sadece gecikmeden kaynaklanan malvarlığı zararları ispatlandığı ölçüde taşıyan, taşıma ücretini geçmemek üzere bir tazminat ödemek zorundadır. Burada gecikmenin gerçekleşmesi ile tazminat ödenir hale gelmez. Ayrıca, tazminat talebinde bulunan kimse ayni zamanda bu gecikme sebebiyle uğradığı bir zararın varlığını da ispat etmek zorundadır.
   1. Gecikme sebebiyle taşıyıcıdan talepte bulunulabilmesi için, belirli süreler içinde gecikmenin taşıyıcıya ihbar edilmesi gerekir. Aksi halde, taşıyıcıya karşı gecikme sebebiyle dava yoluyla tazminat talebinde bulunulamaz.

• Deniz Kazaları Sorumluluklar:
  • Limanın Sorumluluğu:
• Kargo yükleme esnasında da hasarlanabilir:
• Yağmur
• Liman görevlileri
• Ambar veya yükün yükleneceği bölgenin temizlenmemiş, kargo için hazırlanmamış olması ve yükün beklemesi
• Kargonun uygunsuz ya da yanlış pozisyona istif edilmesi
• Son iki şık geminin sorumluluğundadır.
• Eğer hasar yüklemeden önce tespit edilmezse ve temiz konşimento çıkartılırsa alıcı önceden oluşmuş hasar için, donatana karşı hak talep edebilir.
• Sevkiyat öncesi oluşan hasarın farklı nedenleri vardır, aşağıdaki unsurlara dikkat etmelisiniz:
• Kargo yüklendiğinde hasarlı ya da yetersiz standartta mı?
• Kargo yükleme öncesinde rıhtımda maruz kaldı mı?
• Kargo molozlarla veya yabancı maddelerle birlikte mi yüklendi?
• Eğer yükleme esnasında hasara rastlanırsa hemen yüklemeyi durdurup P&I temsilcisini aramak gerekir. Manifesto ve konşimento yükün iyi durumda olmadığı notunu içermelidir.
• Eğer suya duyarlı bir yük taşınıyorsa yükleme öncesinde yük kayıt defterine depolama ve teslimat koşullarını not etmek.
• Eğer yük çelik ürünse her zaman P&I temsilcisinden yükleme öncesi tetkiki istenmesi gerekir. (Survey Raporu gibi)
• Eğer yük liman çalışanları tarafından kabaca ellenerek hasarlanıyor ise, protesto ve not edilmesi gerekir.
• İstif bölgesi ya da ambarın temizlenmiş ve yüke hazır olduğundan emin olunmalı, mümkün olduğunda yükleme öncesi teftiş edilmelidir.
• İstif bölgesinin, kiracı ya da gönderici bilirkişisi tarafından atlanması, eğer istif bölgeleri yük için uygun değilse, sizi yük sorumluluğundan kurtarmaz.
• Dökme yüklerde yağmur sırasında yüklemeyi durdurmalı ve ambar kapağını kapatılmalıdır.
• Yağmur sırasında açık olduğu periyodların not edilmesi ıslak yük tahliyesinde ispat yönünden gerekli olabilir.

• Seyir Esnasında:
• Hasar genellikle nem ya da istif/lashing’teki yer değişikliği nedeniyle seyir esnasında oluşur.
• Hareket öncesi ve seyir esnasında lashingleri kontrol etmek.
• Havalandırma ve taşıma sıcaklığı ile ilgili istekleri için kiracılarla görmek.

• Tahliye Limanında:
• Donatanı ve işletmeciyi bilgilendirmek.
• Hemen P&I temsilcisini arayıp eksper/ bilirkişi atanmasını istemek,
• Hasarın nereden kaynaklandığı ve büyüklüğü bulunana kadar tahliyeyi ertelemek,
• Eksik teslimat ya da karışma gibi iddialarda; P&I temsilcisi ile iletişim kurulması tavsiye edilir çünkü numune alınması ya da eksiklik belirlenmesi sırasında bilirkişinin tanıklığına ihtiyacınız olacaktır.
  
  
• Ağır Kusur ve Pervasızca Hareket:
  • Pervasızca Hareket;  Zararın kasten veya pervasızca bir davranışla ve böyle bir zararın meydana gelmesi ihtimalinin bilinciyle işlenmiş bir fiil veya ihmal sebebiyle meydana gelmiş olması hali. Taşıyan ve/ya yardımcı kişiler sorumluluktan kurtulamazlar.
  • Ağır Kusur; Türk/İsviçre hukuklarında ağır kusur vardır, ancak bu kavramın hem sınırı hem de tanım unsuru belirsizdir. Ağır kusur daha çok kusura yakın bir şekilde anlamlandırılmaktadır. Taşıyıcının sınırsız sorumluluğunu gerektiren ağır kusur hallerinden ilki olan kast kavramı, Kara Avrupası kaynaklı olduğundan, Türk Hukuku bakımından kapsam ve unsurlarının tespiti kolaydır.

• Hasar İhbarı, Zamanaşımı, Hak Düşürücü Süreler:
  • Hasar İhbarı: Taşıyıcı, taşımanın başlamasını veya devam etmesini engelleyen bir durumun ortaya çıkması veya gönderilene teslimini engelleyen bir durumun ortaya çıkması halinde taşıma sözleşmesini yerine getirmediğini belirterek gönderene ve gönderilene, bu durumu bildirmekle yükümlüdür. Açıkça görülüyorsa zayi veya hasar durumu en geç teslim anına kadar, görülemediği durumlarda en geç eşyanın tesliminden itibaren yedi ( 7 ) gündür.

• Zamanaşımı:
  • Eşya taşımasından kaynaklanan hasarlarda istem hakkı bir (1) yılda zamanaşımına uğrar.
  • Taşıyanın kastından veya pervasızca bir davranışıyla böyle bir zararın meydana gelmesi ihtimalinin bilinciyle işlenmiş bir fiilden veya ihmalinden dolayı meydana gelen zararlarda ise zamanaşımı süresi üç (3) yıla uzar.

• Hak düşürücü süreler: geç teslim halinde geç teslim edildiği, teslim süresinin aşıldığı alıcı (gönderilen) tarafından teslimden itibaren yirmi bir (21) gün içinde taşıyana bildirilmezse alıcının gecikmeden kaynaklanan hakları sona erer.

1. Taşıyıcının Sorumluluğunun Sınırlandırılması (SDR) ve Kurtulması:
   1. Sorumluluğun Sınırlandırılması (SDR); eşyanın tamamının zayi veya hasarı halinde ödenecek tazminat eşyanın brüt ağırlığının her bir kg ı için 8,33 (Special Drawing Rights ) Özel Çekme Hakları’nı karşılayan tutar ile sınırlıdır.
      1. Taşıyıcı, taşıma sırasında eşyanın zayi veya hasara uğramasından veya geç tesliminden doğan zararı sigorta şirketlerine “Taşıyıcının Sorumluluğu Sigortası” nı yaptırarak teminat altına aldırabilir.
      1. Taşıyıcının sorumluluğundan doğan ödeme yükümlülüğü ayrıca uluslararası anlaşmalarla da belirlenmiştir.
      1. Denizyolu taşımalarında her deniz konşimentosunun arkasında taşıyıcının sorumluluğu belirtilmiştir. Bu sorumluluk genellikle beher kap başına 500.- USD civarındadır. Ayrıca denizyolu taşıyıcıları aldıkları riski “P and I Club Insurance” adlı bir kuruluşa sigorta ettirerek teminat altına almaktadırlar.
      1. Demiryolu taşımalarında, CIM anlaşmasına göre taşıdığı beher KG. için 17.- SDR’dir.
      1. Karayolu taşımalarında, CMR Konvansiyonuna göre taşıdığı beher Kg. için 8.33 SDR’dir.
      1. Havayolu taşımalarında taşıyıcının mesuliyeti 1955 tarihli Lahey Anlaşmasında beher kg için 20.- USD olarak belirlenmiştir.

• Taşıyıcının Sorumluluğundan Kurtulması: Zayi, hasar ve gecikme taşıyanın en yüksek özeni göstermesine rağmen kaçınamayacağı ve sonuçlarını ön göremeyeceği sebeplerden meydana gelmişse, taşıyan kusuru bulunmayan nedenlerden ileri gelen zararlardan sorumlu değildir. Bu hallerden büyük kısmı sorumluluğu ortadan kaldıran birer mücbir (zorlayıcı) sebep olarak ortaya çıkar. Diğer bir kısım ise, yükle ilgili diğer kişilerin (yani yükleyenin veya yükün sahibi ile yardımcıların) kusuru söz konusu olan durumlardır. Bu hallerin varlığı durumunda taşıyanın sorumsuzluğu asıl olarak kabul edilmiş ve yükle ilgili kişilere taşıyana yöneltilebilecek kusurun kanıtlanması külfeti yüklenmiştir.
  • Bu nedenle kendi kusuru dışındaki yangın ve geminin teknik yönetimindeki kusur hallerindeki “muhtemel sorumsuzluk” durumları şu biçimde sıralanabilir:
    • Denizin veya gemi işletmesine elverişli diğer suların tehlike ve kazaları (Fırtına, kötü deniz ve hava koşulları., dalgalar, siste yatma, gemiye deniz suyu girmesi, kaya ve kum tepeciklerine çarpma, karaya oturma vb.)
    • Savaş olayları, karışıklık ve ayaklanmalar, kamu düşmanlarının hareketleri, yetkili makamların emirleri veya karantina sınırlamaları, terörist eylemler, deniz korsanlarının müdahaleleri, zoralım, millileştirme işlemleri de bu kapsam içerisinde yer almaktadır.
    • Mahkemelerin el koyma kararları, gemi ve yüke yönelik her türlü haciz, zoralım, el koyma kararları bu niteliktedir.
    • Grev, lokavt ve diğer çalışma engelleri. Bunların sorumsuzluk hali olması için sözleşmenin yerine getirilmesine engel oluşturacak boyutta olması ve taşıyanın kusurundan doğmamış olması gerekmektedir.
    • Yükletenin veya yükün sahibiyle acentenin veya temsilcisinin hareket veya ihmalleri.
    • Denizde can ve mal kurtarma girişimi
    • Hacim ve tartı itibariyle kendiliğinden eksilme (fire) veya malın gizli ayıpları ya da malın kendisine özgü cins ve niteliği. Yükte meydana gelen eksilmenin fire olarak kabul edilebilmesi için bunun kendiliğinden olması gereklidir. Uygulamada standardizasyonun sağlanabilmesi için fire konusunda çeşitli yükler bakımından sabit fire oranlar belirlenmiştir; bu belirlemenin yapılmamış olduğu durumlarda mahkemeler bu boşluğu doldurmaktadır.
    • Malın cins veya kıymetinin konşimentoda yanlış gösterilmesine taşıtan veya yükletenin bilerek (kasten) neden olmaları halinde, taşıyan her türlü sorumluluktan kurtulur.
  • Taşıyan sorumluluktan;
    • Taşımada üstü açık araç kullanılması, yüklenmesi veya boşaltılması,
    • Gönderen tarafından yetersiz ambalajlama yapılması,
    • Eşyanın özellikle kırılma, paslanma, bozulma, kuruma, sızma, olağan fire yoluyla zarar görmesine yol açan doğal niteliği, taşınacak paketlerin gönderilen tarafından yetersiz etiketlenmesi, canlı hayvan taşıması hallerinden birine bağlanabiliyorsa…taşıyan sorumluluktan kurtulabilir

SİGORTA ÇEŞİTLERİ ve FAYDA ZARAR İLİŞKİSİ

1. Taşıma tarih ve taşınacak araç/gemi bilgileri belli olmadan öncesinde yapılan sigorta poliçesi
2. Taşıma bilgileri netleştikten sonra yapılan sigorta poliçesi
3. Abonman Poliçesi

Yurtdışı taşımalarında ve yurtdışında oluşabilecek ziyalarda malın bedelinin üzerine %10 fark uygulanarak hasar bedeli talep edilir.

Gürkan KAVRAZLI

Lojistik Sektör Danışmanı / Eğitmen / Yazar